Orawski Park Etnograficzny

Orawski Park Etnograficzny.
Mateusz Moniak usiadł przy oknie w „białej izbie” i zaczął dumać.. – „Co ja mam zrobić?? Jestem sołtysem, powinienem troszczyć się o moją wieś i jej mieszkańców! Ale pan na orawskim zamku nalega! Wymyślił sobie jakąś nową wiarę i chce aby chłopi ją przyjęli. Tymczasem my, chłopi polscy od zawsze byliśmy katolikami! ”

Czy zostać przy wierze przodków, czy stać się innowiercą? – takie pytanie zadawał sobie ówczesny sołtys Zubrzycy oraz sołtysi sąsiednich wsi. Wreszcie podjęli decyzję – będą bronić swojej katolickiej wiary.

W tym wpisie dowiesz się:

– gdzie leży Orawski Park Etnograficzny
– skansen w Zubrzycy Górnej – co w nim zobaczysz
– poznasz garść informacji praktycznych

Skansen w Zubrzycy Górnej Youtube

Oglądnij filmik o tym skansenie, a następnie poczytaj o nim artykuł..

Skansen w Zubrzycy – krótka historia..

Orawscy chłopi pod wodzą swoich sołtysów stawili zbrojny opór, który przyczynił się do tego, że wiara katolicka pozostała na Orawie nadal żywa, a jednym z jej późniejszych, sławnych spadkobierców będzie m.in. „Apostoł Orawy”, czyli Piotr Borowy. A Mateusz Moniak? – za swój opór w roku 1674 otrzymał tytuł szlachecki od cesarza Leopolda I Habsburga.

263 lata później potomkowie Mateusza: Joanna z Łaciaków Wilczkowa i jej brat Aleksander przekazali Państwu Polskiemu stary ich szlachecki dwór wraz z otaczającym go parkiem i budynkami gospodarczymi. Ich życzeniem było, aby teren ten przeznaczyć na muzeum: 

„Życzeniem naszym jest zabezpieczenie dla przyszłości starodawnego charakteru tego osiedla dworskiego w formie Muzeum, w którym znalazłyby pomieszczenie również ruchomości należące do rodziny z historią dworu i tej ziemi związane”.

Poznaliście pokrótce sołtysią, szlachecką rodzinę Moniaków, która dała impuls do powstania orawskiego skansenu. Poniżej krótko opiszę wam jego historię.

W roku 1937 rodzina Moniaków przekazała swój wiejski dwór i otoczenie na rzecz muzeum. Jednak pierwsze prace nad jego utworzeniem przerwała II wojna światowa. Tuż po jej zakończeniu konserwator zabytków z Krakowa podjął po raz kolejny niezbędne prace zabezpieczające przy niszczejącym dworze Moniaków. Niestety jego rychła śmierć znowu przeszkodziła w pracach muzealno-konserwatorskich.

Przez pewien czas na terenie dworu mieściła się stajnia dla owiec. Dopiero w roku 1953 prace remontowo-konserwatorskie ruszyły pełną parą. Pozyskano fundusze i materiał budowlany, a prace pod opieką fachowców wykonali mieszkańcy Orawy. Zaczęto również przenosić na teren skansenu stare budynki. 11 września 1955 r. uroczyście otwarto skansen, który przyjął nazwę: „Orawski Ośrodek Krajoznawczo-Turystyczny w Zubrzycy Górnej”. Do lat 70-tych skansenem opiekowało się PTTK, które w pracach merytorycznych wspierało Muzeum Tatrzańskie.

Do roku 1968 pozyskano w terenie wiele starych budynków, m.in. zabytkową chałupę z roku 1839 – z Jabłonki, a także dzwonnicę. Co jest ważne – lata 60-te i 70-te to działania pracowników muzeum na polu kultury niematerialnej Orawy: badano i spisywano folklor słowno-muzyczny. W latach 80-ych XX w. działał przy Muzeum amatorski teatr kukiełkowy prowadzony przez Janusza Kaczorowskiego, pracownika merytorycznego Muzeum, który przygotowywał spektakle w gwarze orawskiej.

Warto wspomnieć jeszcze od dwóch rzeczach:
– do roku 2009 pracownicy skansenu na Orawie przez wiele lat opiekowali się również niedużym skansenem położonym w nieodległej Sidzinie
Zobacz wpis o skansenie w Sidzinie klikają tutaj
– przy orawskim skansenie działało nieduże schronisko PTTK, które było zlokalizowane w budynku dawnej drewnianej karczmy pochodzącej z XVIII w.

Od roku 1993 rozpoczęto prace nad nową częścią skansenu, której układ przestrzenny miał nawiązywać do dawnej wsi orawskiej.

W roku 2006 pieczę nad skansenem przejął  Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, a skansen jako „Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej” został wpisany do Państwowego Rejestru Muzeów.

Do roku 2012 na teren skansenu sprowadzono z Tokarni kościół p.w. Matki Bożej Śnieżnej, przetransportowano kolejne dawne chałupy i budynki gospodarcze. Zaplanowano również plac rekreacyjny dla dzieci.

Obecnie Orawski Park Etnograficzny tworzy ponad 60 obiektów położonych na obszarze 12 ha. i podzielonych na dwie części. Starsza część skansenu otacza zabytkowy dwór Moniaków. Nowszą część zaplanowano wg tzw. „łańcuchówki rozproszonej” czyli dawnego układu wsi popularnego na Orawie.

Orawskie płóciennictwo

W XVIII i XIX w. wiele rodzin orawskich uprawiało len. Był on potrzebny do wyrobu płótna, którego sprzedaż było dodatkowym lub głównym źródłem dochodu. W pierwszym etapie płóciennicy sprzedawali swoje produkty na lokalnym rynku, chodząc od wsi do wsi i oferując swoje towary. Obliczono, że w XIX w. na jeden dom przypadało ok. 175 m. utkanego płótna.

Orawskie płóciennictwo stawało się coraz popularniejsze już nie tylko w najbliższej okolicy ale i w Europie! Zwykle na wiosnę tabuny z płótnem ruszały do różnych zakątków naszego kontynentu, aby na jesień wrócić z zarobionymi pieniędzmi. Warto zaznaczyć, że niektórzy z płócienników zakładali swoje składy w Rosji, Azji Mniejszej. Ponoć dotarli nawet do Egiptu!

Ci co wzbogacili się sprzedając płótno stawiali piękne, murowane domy. Szybki rozwój płóciennictwa został przystopowany końcem XIX w. kiedy na rynku pojawiły się tkaniny wykonywane szybko i masowo w fabrykach.  

Chałupa z „wyżką”

Zanim pokażę wam kilka obiektów w skansenie, powiem wam coś o „wyżce”. Co to jest? Chałupa z wyżką to typowy rodzaj budynku występujący na Orawie. Wyżka to pomieszczenia nad parterem, które służyło do celów magazynowych. Gromadzono tam np. płótna. Często wyżka posiadała ganek/galeryjkę zwaną „przedwyscem”. „Wyżkę” i „przedwysce” zobaczycie w skansenie na wielu dawnych domach.

Cieszę się że dotarłeś do tej części wpisu. Mam nadzieję że zainspirowałem cię do zobaczenia tych miejsc. Dziękuję ci za wirtualną kawę, która pomoże mi w utrzymaniu i rozwoju bloga..

Orawski Park Etnograficzny – atrakcje

Jako że w skansenie jest wiele obiektów do zwiedzania, zatem aby was zainspirować do odwiedzenia tego miejsca – w tym wpisie pokrótce zaprezentuję tylko kilka.

Dwór Moniaków

Można powiedzieć że to „korzeń” tego skansenu. Jego najstarsza część (lewe skrzydło) pochodzi z XVII w. To kurna, parterowa chata, wybudowana na zrąb z czterospadowym dachem gontowym i z wyżką oraz „przedwyscem”.

Wchodząc przez łukowe drzwi dostrzeżemy tradycyjny podział domu na izbę czarną i znajdującą się za nią izbą białą – tutaj zwaną “świetnicom“. W niej zaskakuje wystrój i meble. Od razu „czuć”, że właściciel w tej wsi był kimś.

Warto zwrócić uwagę na meble w stylu Ludwika Filipa, które znajdują się w salonie w nowszej części dworu i nadają izbie specyficzny klimat i pewnego dostojeństwa.

W izbie czarnej odnajdziemy kurny piec, czyli piec nie mający komina. Dym snuł się po izbie, a kiedy było już go zbyt wiele, wtedy domownicy otwierali otwór w suficie, przez który dym uciekał na poddasze i dalej dymnikami na zewnątrz. Uzupełnieniem rodzinnego dworu są owczarnia, piwnica i dwie stajnie: tzw. krówska (dłuższa) i końskie (krótsza).

Chałupa Paś-Filipka

Tę chałupę przeniesiono do skansenu z Jabłonki, a pochodzi ona z 1843 r. Powiadają, że została ona przeniesiona z Zubrzycy do Jabłonki jako wiano panny młodej.. To dom dosyć zamożnego gospodarza, wybudowany na zrąb, posiadający czterospadowy dach gontowy z dymnikami. Tutaj również dostrzeżemy „wyżkę” i „przedwyżce”, a z boku na podmurówce ususzony torf, który służył jako materiał opałowy. W środku przygotowano stałą ekspozycję ukazującą warsztat tkacki, w tym narzędzia do obróbki lnu, m.in. nicielnice, szpulerze, kołowrotki, warsztat.

Zagroda Możdżenia

Budynek prawdopodobnie pochodzi z XIX w., a reprezentuje on domostwo najuboższych gospodarzy z Orawy. Również tutaj zobaczymy izbę czarną i białą, oraz dodatkowo pomieszczenie gospodarcze będące pod jednym dachem z izbami. Jeśli porównamy ten dom z domem Paś Filipka lub sołtysa Moniaka, to ewidentnie widać kto był bogatszy.

Szkoła

Bardzo ciekawy budynek, który warto pokazać swoim dzieciom. Pochodzi ona z 2 poł. XIX w. oprócz sali lekcyjnej z ławkami, kałamarzami, tablicą, w budynku znajdują się pomieszczenia mieszkalne nauczyciela.

Kościół p.w. Matki Bożej Śnieżnej

Do zubrzyckiego skansenu sprowadzono nawet kościół i plebanię! W roku 2007 z miejscowości Tokarnia k. Jordanowa przeniesiono kościół, który został zbudowany w 1. poł. XVIII w. Jest on oszalowany deskami, z przedsionkiem, nawą i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Na szczycie prezbiterium zobaczymy wieżyczkę na mały dzwonek, czyli „sygnaturkę”.

W środku zobaczymy pozorne sklepiania kolebkowe i trzy późnobarokowe ołtarze. Zaintrygują nas również płaskorzeźby które zdobią chór. Zostały one wykonane przez twórcę ludowego Józefa Wronę. Obok kościoła stoi plebania z miejscowości Podwilk, a także zrekonstruowana dzwonnica oraz dwie nieduże kaplice.

Farbiarnia

Orawa związana jest mocno z procesem farbowania i drukowania płócien. Często przy wiejskich drogach stały mniejsze lub większe farbiarnie. Kopię jednego z takich budynków, który stoi w miejscowości Orawka utworzono na terenie skansenu. Oryginalny budynek powstał najprawdopodobniej w 1. poł. XVIII w. i w zasadzie jest ostatnim tego typu budynkiem na Górnej Orawie.

W wybudowanej od podstaw farbiarni zobaczymy zestaw narzędzi, urządzeń, które służyły do koloryzacji płócien. W jaki sposób barwiono płótna? Tego na pewno dowiesz się od skansenowego przewodnika, który otworzy ten budynek i pokaże ci co jest w jego środku..

Młynotartak

To kopia kolejnego obiektu przemysłu wiejskiego. Pierwotny pochodził z XIX w. i stał w miejscowości Chyżne. Jak sama nazwa wskazuje – w tym budynku połączono dwie gospodarcze funkcje: młyna i tartaku. Było to praktyczne, gdyż potok, który przepływał obok młynotartaku poruszał kołami wodnymi, które napędzały maszyny do mielenia zbóż i te, które cięły drewno na deski.

Kuźnia

No cóż, kiedyś kowal był bardzo ważną osobą we wsi. Nie tylko pracował na gorącym żelazie tworząc m.in. podkowy, narzędzia do pracy, ale również często był dentystą :). Swoimi szczypcami usuwał bolące zęby.

Pokazana powyżej kuźnia pierwotnie stała w Zubrzycy Górnej, a pochodzi z XIX w. Ma ona tradycyjny, wysunięty do przodu dach/okap, pod którym można było pracować, np. podkuwać konie w czasie niepogody. Wewnątrz oprócz pieca i miechu zobaczymy stare narzędzia, które służyły kowalowi pod koniec XIX w.

Folusz

Folusz pochodzi z XIX w. a stał w miejscowości Łopuszna. Mało kto wie do czego służył ten budynek gospodarczy. Otóż w foluszu spilśniano materiał, przez co powstawało spoiste, mocne sukno. Do pracy wykorzystywano duże koryto, w którym umieszczano tkaninę oraz system młotów. Dodatkowo było palenisko, na którym ciepłą wodę mieszano ze specjalnymi dodatkami, które zmiękczały tkaniny.

Biała i czarna karczma

Oczywiście w każdej większej wsi musiała stać karczma. Ta ze skansenu zwana „białą” na pierwszy rzut oka nie wygląda tak jak karczma w Jeleśni czy w Suchej Beskidzkiej. Jest bardziej „jasna” gdyż jej ściany są wybielone. Posiada też specyficzny dach – tzw. przyczółkowo-naczółkowy. Została przeniesiona z Podwilka, a obecnie przeznaczana jest na działania edukacyjne i organizację wystaw czasowych.

„Stara” karczma pochodzi z XVIII w., znajduje się w pobliżu wejścia na teren skansenu i znajduje się w niej jedno z biur,  punkt sprzedaży biletów i pamiątek z regionu. Ciekawostką jest, że w latach 1955-75 budynek ten był schroniskiem turystycznym.

Dzwonnica loretańska

Została przeniesiona z przysiółka Zimna Dziura. Podobnie jak w innych zakątkach Beskidów poświęcona była Matce Bożej z Loreto, wzywała na nabożeństwa, ale również miała za zadanie odstraszać „płanetniki”, czyli duchy przychodzące z chmurami burzowymi. Dzwoniono również podczas klęsk żywiołowych.

Skansen w Zubrzycy Górnej – wystawy stałe

W kilku starych domach pracownicy skansenu urządzili dodatkowe, ciekawe wystawy. Poniżej odnajdziecie krótkie o nich informacje.

– Orawska izba weselna (w chałupie Alojzego Dziubka pochodzącej z XIX w.) Poznamy tutaj m.in. jak wyglądały wesela na Orawie, oraz jak układano gości przy stołach.
– Tkactwo (w chałupie Paś-Filipka) ekspozycja dotyczącą tkactwa.
– Piotr Borowy -„Apostoł Orawy” (chałupa Omylaka z 2. poł. XIX w.).
– Krawiectwo (zagroda Wontorczyka z XIX w.).
– Gospodarka pasterska (kopie dawnych bacówek w pobliżu placu zabaw i stolików z ławeczkami).
– Stolarstwo i snycerstwo (chałupa Anny Pawlak z 2. poł XIX w).
– Szewstwo (zagroda Zązla z przełomu XIX/XX w.).
– Karol Wojtyła (w roku 1938 młody Karol Wojtyła i jego Junacki Hufiec Pracy budował drogę na przeł. Krowiarki. W zagrodzie Misińców w której mieszkał przygotowano skromną wystawę na jego temat).

Skansen w Zubrzycy, informacje praktyczne (stan na 08.02.2024)

Adres

Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej
34-484 Zubrzyca Górna
tel. 18 28 527 09
e-mail: biuro@orawa.eu
Rezerwacje: rezerwacje@orawa.eu
Rezerwacje w weekendy i święta (tylko potwierdzenia i awaryjne anulacje zgłoszeń): tel. 780 021 877
Strona www: orawa.eu

Skansen w Zubrzycy – dojazd

Orawski Park Etnograficzny położony jest w górnej części wsi Zubrzyca Górna, przy głównej drodze wojewódzkiej nr 957 prowadzącej z Jabłonki przez przełęcz Krowiarki w stronę Zawoi. W pobliżu skansenu jest również przystanek busów „Zubrzyca Górna Skansen”, zatem możemy tutaj dojechać z Jabłonki, która jest nieformalną stolicą polskiej Orawy.

Obok skansenu znajduje się nieduży parking.

Skansen w Zubrzycy – godziny otwarcia

lipiec-sierpień
9.00-17.00

wrzesień-kwiecień
9.00-15.00

maj-czerwiec
poniedziałek-piątek: 9.00-15.00
sobota i niedziela: 11.00-17.00

Muzeum jest nieczynne 10 dni w roku:
Nowy Rok (1.01), Święto Trzech Króli (6.01), Wielkanoc i Poniedziałek Wielkanocny,  Boże Ciało, Święto Wniebowzięcia NMP (15.08), Wszystkich Świętych (1.11), Święto Niepodległości (11.11), Boże Narodzenie (25-26.12).

Ostatnie wejście na teren muzeum możliwe jest na 1,5 h przed zamknięciem.

Poniedziałek jest dniem bezpłatnym, w którym możliwe jest zwiedzanie w formie spacerowej, bez przewodnika i zwiedzania wnętrz.

Skansen w Zubrzycy Górnej – atrakcje

– plac zabaw, którego elementy wykonane są z drewna
– miejsce na odpoczynek, zjedzenie posiłku
– amfiteatr przy którym organizowane są cykliczne imprezy (patrz niżej)

Skansen Zubrzyca – cennik (stan na 08.02.2024)

Zwiedzanie wystawy stałej, bilety

– normalny: 25 zł.
– ulgowy (ulgi ustawowe): 15 zł.
– bezpłatny: dzieci do lat 7, ulgi ustawowe

Posiadacze Karty Dużej Rodziny:
– normalny: 22 zł.
– ulgowy: 13 zł.
– na wystawę czasową: 5 zł.

Zwiedzanie wystawy czasowej
– bilet: 5 zł.

Ekspozycję stałą można zwiedzać przy użyciu darmowej aplikacji na urządzenia mobilne i/lub z pomocą folderu możliwego do zakupu w kasie, wnętrza obiektów można oglądać przez okna oraz z zewnątrz bądź sieni – przez drewniane kraty.

Spacer z przewodnikiem plus zwiedzanie wnętrz obiektów to bardziej rozbudowane opcja, która obejmuje zwiedzanie ekspozycji zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz – koszt to 120 zł od grupy do 30 os. czas zwiedzania – ok. 2 h.

Liczebność grupy w obu wariantach to od 10 do maksymalnie 30 osób. Grupy zorganizowane liczące powyżej 30 osób będą dzielone na dwie lub więcej w zależności od całkowitej  liczby osób – wówczas każda grupa otrzymuje przewodnika i od każdej grupy pobierana jest kolejna opłata za przewodnika za usługę przewodnicką. Rezerwacji przewodnika należy dokonać najpóźniej na tydzień przed datą planowanego przybycia.

Poniedziałek jest dniem  bezpłatnym, w którym możliwe jest zwiedzanie w formie samodzielnego spaceru po parku etnograficznym, bez przewodnika i wejścia do wnętrz.

Plac ogniskowy (w cenie szpikulce i drewno):
– opłata: 100 zł.

Sesja zdjęciowa:
– zdjęcia w plenerze: 150 zł.
– zdjęcia w plenerze oraz wnętrza (kościół MB Śnieżnej, dwór Moniaków, izba weselna w chałupie Dziubka): 300 zł.

Fotografowanie i filmowanie:
– fotografowanie na użytek prywatny: bezpłatnie
– opłata za filmowanie: 50 zł.
– fotografowanie i filmowanie do celów komercyjnych: konieczny kontakt z dyrekcją muzeum

Orawski Park Etnograficzny – zajęcia edukacyjne

Poniżej proponowane przez skansen zajęcia. Więcej szczegółów o nich można znaleźć na stronie internetowej:
https://www.orawa.eu/oferta/zajecia-edukacyjne

Orawskie talorki weselne | cena: 30 zł/os. | sugerowany wiek: od 6 lat
Od ziarna do chleba | cena: 25 zł/os. | sugerowany wiek: od 5 lat
Jak to ze lnem było | cena: 20 zł/os. | sugerowany wiek: od 7 lat
Mistrz i uczeń, czyli malarstwo na szkle | cena: 35 zł/os. | sugerowany wiek: od 6 lat
Pasterstwo na Orawie | cena: 18 zł/os. | sugerowany wiek: od 11 lat
Lekcje w orawskiej szkole | cena: 16 zł/os. | sugerowany wiek: od 7 lat
Orawskie skrzynie na skarby | cena: 30 zł/os. | sugerowany wiek: od 6 lat

Imprezy na Orawie

W Orawskim Parku Etnograficznym również są organizowane ciekawe imprezy.
Święto Borówki – największa, cykliczna impreza plenerowa odbywająca się w muzeum tradycyjnie w ostatnią niedzielę lipca. Program opiera się na występach zespołów regionalnych i ludowych, targów sztuki ludowej prezentacji dawnych rzemiosł, degustacji dań regionalnych, produktów regionalnych polskiej i słowackiej Orawy oraz tańca i muzyki regionu.

Skubraki – impreza nawiązuje do dawnego obyczaju wspólnego skubania pierza, przy okazji traktując także o wielu innych pracach tradycyjnie wykonywanych w okresie karnawału.

Stawianie moja – koniec kwietnia/początek maja. Moje stawiane są z 30 kwietnia na 1 maja, w noc ss. Filipa i Jakuba. Upatrzone, odpowiednie drzewo – świerk, sosnę lub jodłę ścinano i okorowywano, lecz na wierzchołku długiej żerdzi pozostawiano zieloną koronę, którą ozdabiano m.in. bibułkami i wstążkami. Tak przygotowanego moja kawaler stawiał przy chałupie wybranej panny, ta zaś była zobowiązana do przygotowania poczęstunku dla młodzieńca w drugi dzień Zielonych Świątek, kiedy odbywało się tzw. ogrywanie i ścinanie moja: pod wieczór chłopcy i dziewczęta wraz z muzyką gromadzili się wokół swoich mojów, ścinano drzewko, rąbano je na drobne kawałki, układano w stos i podpalano. Było to początkiem całonocnej zabawy przy płonącej watrze.

Weekendy z pokazami – organizowane w skansenie w sezonie wiosenno-letnim. Są to osnute wokół różnych świąt lub zwyczajów imprezy, które sprawiają, że w dany dzień skansen tętni życiem. Przy większości zabudowań oprócz zwiedzenia danego obiektu odwiedzający mają możliwość spróbowania swoich sił przy różnych zajęciach gospodarskich i przyjrzenia się pracy zakładów przemysłu wiejskiego.

Wieczór Kolęd – impreza odbywa się zwykle w pierwszym tygodniu stycznia, a nawiązuje do tradycji wspólnego śpiewania kolęd i pastorałek. Śpiewaniu towarzyszy kapela orawska i niewielki poczęstunek.

Dziękuję ci za przeczytanie wpisu. Mam nadzieję że zainspirowałem cię do zobaczenia tych miejsc. Dziękuję ci również za wirtualną kawę, która pomoże mi w utrzymaniu i rozwoju bloga..